Wywołana przez tzw. media głównego nurtu histeria związana z Deklaracją Wiary części środowiska lekarskiego – gdzie wskazuję się klauzulę sumienia – prawo naturalne, jako źródło wykonywania posługi lekarskiej oraz konkretny przykład medialnego nacisku oraz sankcji nałożonych na prof. Bogdana Chazana i Szpital św. Rodziny w Warszawie, każe spojrzeć na obowiązujące w tym zakresie przepisy prawa pozytywnego.

Objętość niniejszego artykułu wymaga dokonania pewnych niezbędnych skrótów, niemniej jednak konieczne jest przypomnienie podstawowych dla oceny zaistniałej sytuacji kwestii prawnych - norm, które obowiązują wszystkie podmioty – w tym urzędników (ministrów), lekarzy i personel medyczny.

I. Konstytucja RP

Obowiązująca Ustawa Zasadnicza wywodzi wszelkie prawa człowieka z przyrodzonej godności osoby ludzkiej (art. 30), która wynika z faktu, iż człowiek jest ,,koroną stworzenia” – stworzonym na obraz i podobieństwo Boga – Stwórcy. W oparciu o art. 30 Konstytucji pojęciu godności ludzkiej należy przypisać charakter wartości konstytucyjnej o centralnym znaczeniu dla zbudowania aksjologii obecnych rozwiązań konstytucyjnych, przez pryzmat której należy dokonywać wykładni i stosowania wszystkich pozostałych postanowień o prawach, wolnościach i obowiązkach jednostki (tak m.in.: wyrok TK z 30 września 2008 r., sygn. K 44/07, OTK ZU nr 7/A/2008, poz. 126, wyrok TK z dn. 22 stycznia 2013 r., P 46/09, OTK-A 2013/1/3, Dz.U. z 2013 r., poz. 140).

W art. 38 Ustrojodawca stwierdza, że Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.

Art. 53 Konstytucji gwarantuje każdemu wolność sumienia i religii. Swoboda sumienia, tzn. manifestowanie swoich przekonań, życie zgodnie z zasadami wyznawanej wiary, jest, podobnie jak życie, dobrem osobistym człowieka, chronionym przez prawo cywilne (art. 23, 24, 448 kodeksu cywilnego). T szczególna norma konstytucyjna (wolność sumienia i religii) jest rozwijana przez art. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 231, poz. 1965 z późn. zm.), gdzie wskazuje się, że Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu obywatelowi wolność sumienia i wyznania, która obejmuje swobodę wyboru religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie, z zagwarantowaniem równych praw we wszystkich sferach życia społecznego osobom wierzącym i niewierzącym. Z art. 2 tej ustawy wynika, że korzystanie z wolności sumienia i wyznania pozwala zarówno na głoszenie swojej religii lub przekonania, jak i na zachowanie milczenia w sprawach swojej religii lub przekonań (zob.: wyrok SN z dn. 20 września 2013 r., II CSK 1/13, www.sn.pl).

II. Akty prawa międzynarodowego

Dla pełnej oceny powołania się przez lekarza na klauzulę sumienia oraz odmowy aborcji (zabicia) dziecka, wg oceny lekarzy, niepełnosprawnego, konieczne jest także zwrócenie uwagi na normy prawne wynikające z konwencji i umów międzynarodowych, których stroną jest Rzeczpospolita Polska. Jest to szczególnie istotne, gdyż, zgodnie z art. 91 Konstytucji RP, ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.

1. Prawa człowieka i obywatela

Podstawowym aktem prawa międzynarodowego w dziedzinie praw człowieka w Europie jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (ratyfikowana i ogłoszone w Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.). W art. 1 Konwencji stwierdza się, że prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego, skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.

Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły:

a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;

b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem,

c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania.

W art. 9 Konwencji statuuje się wolność myśli, sumienia i wyznania – korespondująca z art. 53 Konstytucji RP.

Prawo do życia (Każda istota ludzka ma przyrodzone prawo do życia. Prawo to powinno być chronione przez ustawę. Nikt nie może być samowolnie pozbawiony życia) potwierdza także art. 6 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z z 1977 r. Nr 38, poz. 167). Art. 18 Paktu potwierdza także wolność sumienia i wyznania każdego człowieka (szeroki przegląd prawa międzynarodowego zawierają m.in. ogólnodostępne prace: P. J. Flood, Does International Law protect the unborn child ?, http://www.uffl.org/vol16/flood06.pdf, czy R. Siegel, Dignity and the duty to protect unborn life, http://www.law.yale.edu/documents/pdf/Faculty/Siegel_DiginityandDuty_pub.pdf).

2. Prawa dziecka, w tym dziecka niepełnosprawnego w ocenie lekarzy

Szczególne znaczenie dla oceny z punktu widzenia prawa pozytywnego faktu powołania się przez lekarza na klauzulę sumienia oraz odmowy aborcji (zabicia) dziecka poczętego, wg oceny lekarzy, niepełnosprawnego, ma analiza postanowień Konwencji o prawach dziecka (ratyfikowanej i ogłoszonej w Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526). W preambule tej Konwencji uznaje się podmiotowość prawną dziecka poczętego i nienarodzonego (nasciturusa), stwierdzając, że „dziecko, z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową, wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu”.* Konwencja uznaje więc za podmiot ochrony ,,dziecko” – w tym także nienarodzone.

W art. 2 Konwencji stwierdza się, że Państwa-Strony w granicach swojej jurysdykcji będą respektowały i gwarantowały prawa zawarte w niniejszej konwencji wobec każdego dziecka, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, niezależnie od rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych, statusu majątkowego, niepełnosprawności, cenzusu urodzenia lub jakiegokolwiek innego tego dziecka albo jego rodziców bądź opiekuna prawnego.

Podstawowym prawem dziecka jest (niezbywalne) prawo do życia, potwierdzone wprost w art. 6 Konwencji.

Należy także przytoczyć in extenso art. 23 Konwencji, który gwarantuje prawa dzieci niepełnosprawnych. Zgodnie ze wskazana normą Państwa-Strony uznają, że dziecko psychicznie lub fizycznie niepełnosprawne powinno mieć zapewnioną pełnię normalnego życia w warunkach gwarantujących mu godność, umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo dziecka w życiu społeczeństwa.

Państwa-Strony uznają prawo dziecka niepełnosprawnego do szczególnej troski i będą sprzyjały oraz zapewniały, stosownie do dostępnych środków, rozszerzanie pomocy udzielanej uprawnionym do niej dzieciom oraz osobom odpowiedzialnym za opiekę nad nimi. Pomoc taka będzie udzielana na wniosek tych osób i będzie stosowna do warunków dziecka oraz sytuacji rodziców lub innych osób, które się nim opiekują.

Uznając szczególne potrzeby dziecka niepełnosprawnego, pomoc, o której mowa w ustępie 2 niniejszego artykułu, będzie udzielana bezpłatnie tam, gdzie jest to możliwe, z uwzględnieniem zasobów finansowych rodziców bądź innych osób opiekujących się dzieckiem, i ma zapewnić, aby niepełnosprawne dziecko posiadało skuteczny dostęp do oświaty, nauki, opieki zdrowotnej, opieki rehabilitacyjnej, przygotowania zawodowego oraz możliwości rekreacyjnych, realizowany w sposób prowadzący do osiągnięcia przez dziecko jak najwyższego stopnia zintegrowania ze społeczeństwem oraz osobistego rozwoju, w tym jego rozwoju kulturalnego i duchowego.

Państwa-Strony będą sprzyjać, w duchu współpracy międzynarodowej, wymianie odpowiednich informacji w zakresie profilaktyki zdrowotnej oraz leczenia medycznego, psychologicznego i funkcjonalnego dzieci niepełnosprawnych, w tym rozpowszechnianiu i umożliwianiu dostępu do informacji dotyczących metod rehabilitacji oraz kształcenia i przygotowania zawodowego, w celu umożliwienia Państwom-Stronom poprawy ich możliwości i kwalifikacji oraz w celu wzbogacenia ich doświadczeń w tych dziedzinach. W związku z tym potrzeby krajów rozwijających się będą uwzględniane w sposób szczególny.

Prawo do życia dziecka poczętego, jako podstawowe prawo człowieka, potwierdza także Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych (ratyfikowana i ogłoszona w Dz. U. z 2012 r., poz. 1169). W art. 7 Konwencji stwierdza się, że Państwa Strony podejmą wszelkie niezbędne środki w celu zapewnienia pełnego korzystania przez niepełnosprawne dzieci ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności, na zasadzie równości z innymi dziećmi.

We wszystkich działaniach dotyczących dzieci niepełnosprawnych należy przede wszystkim kierować się najlepszym interesem dziecka.

Państwa Strony zapewnią niepełnosprawnym dzieciom prawo swobodnego wyrażania poglądów we wszystkich sprawach ich dotyczących, przyjmując je z należytą uwagą, odpowiednio do wieku i dojrzałości dzieci, na zasadzie równości z innymi dziećmi oraz zapewnią dzieciom pomoc w wykonywaniu tego prawa, dostosowaną do ich niepełnosprawności i wieku.

W art. 10 Konwencji Państwa Strony potwierdzają, że każda istota ludzka (w tym dziecko) ma przyrodzone prawo do życia i podejmą wszelkie niezbędne środki w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym skutecznego korzystania z tego prawa, na zasadzie równości z innymi osobami.

III. Ustawodawstwo krajowe

Krótkie przedstawienia obowiązujących przepisów, niezbędnych dla pełnej oceny przedstawionego na wstępie problemu, trzeba także uzupełnić o zasygnalizowanie treści niektórych ustaw, które powinny być interpretowane w zgodzie z prawami podstawowymi gwarantowanymi konstytucyjnie i w aktach prawa międzynarodowego.

Po pierwsze trzeba zauważyć, że Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r., poz. 121), jak i Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r., poz. 788) chronią prawo do życia, jako podstawowe dobro osobiste każdego człowieka. Po drugie ustawy te, w ślad za prawem rzymskim, uznają podmiotowość dziecka poczętego i nienarodzonego (nasciturusa – mającego się narodzić), co wynika także z wiązanych RP aktów prawa międzynarodowego.

Znamienne w tym zakresie są także, powielające normy Konwencji o prawach dziecka, postanowienia ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz. U. z 2000 r. Nr 6, poz. 69), gdzie w art. 2 ustawodawca stwierdza, że w rozumieniu ustawy dzieckiem jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności. Rzecznik działa na rzecz ochrony praw dziecka, w szczególności prawa do życia i ochrony zdrowia. Nie ulega więc wątpliwości, że w systemie prawa pozytywnego prawo do życia obejmuje także dziecko nienarodzone.

W art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634) ustawodawca, pod pewnymi warunkami informacyjnymi, akceptuje klauzulę sumienia, stwierdzając, że lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem.

IV. Wnioski

Krótki i siłą rzeczy skrótowy przegląd obowiązujących w Rzeczypospolitej Polskiej przepisów prawnych pozwala na wyciągnięcie kliku wniosków dotyczących faktu przyjęcia przez lekarzy Deklaracji Wiary oraz powołania się przez lekarza na klauzulę sumienia przy odmowie aborcji (zabicia) dziecka, wg oceny lekarzy, niepełnosprawnego.

Dziecko, w tym dziecko niepełnosprawne, od chwili poczęcia jest podmiotem prawa.

Życie dziecka jest jego prawem podstawowym, dobrem osobistym, podlegającym ochronie zgodnie z przepisami prawa, w tym Konstytucji i prawa międzynarodowego.

Lekarz ma prawo powołać się na klauzulę sumienia przy ocenie dopuszczalności określonego sposobu postępowania z pacjentem. Deklaracja Wiary jest wyrazem wolności sumienia i wyznania lekarza. Wykładnia przepisów prawa krajowego, w tym ustawy o planowaniu rodziny, czy ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, nie może prowadzić do skonstruowania normy postępowania sprzecznej z Konstytucją oraz umowami międzynarodowymi, które każą traktować dziecko nienarodzone na równi z innymi ludźmi.

Piotr Pogonowski, prof. zw. nauk prawnych