Pod mecenatem ORLENU. Czy na pewno dobrze znamy twórczość Jana Matejki? Jej lepszemu poznaniu służy wystawa w Zamku Królewskim

Już sam tytuł tej wystawy – „Matejko nieznany” – jest intrygujący. Jak to nieznany? Jeden z najsłynniejszych polskich malarzy, autor słynnej „Bitwy pod Grunwaldem” czy „Pocztu królów i książąt polskich”, który na wieki utrwalił podobizny dawnych władców w umysłach Polaków, jeszcze może czymś nas zaskoczyć? Czy jego twórczość naprawdę skrywa jeszcze przed nami jakieś tajemnice? Na to pytanie odpowiada ekspozycja, przygotowana przez Zamek Królewski, którą będzie można oglądać w jego salach od 5 marca.

Wystawa „Matejko nieznany. Dzieła z Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki oraz kolekcji prywatnych” będzie prezentowana w trzech obszernych salach Zamku Królewskiego od 5 marca do 26 maja 2024 r. Na wystawie będzie można zobaczyć niemal 50 dzieł Jana Matejki – obrazów olejnych, akwareli i rysunków. Część z nich to mniej znane dzieła najwybitniejszego reprezentanta historyzmu w polskim malarstwie, odsłaniające inne obszary zainteresowań artystycznych twórcy, znanego głównie z wielkoformatowych płócien przedstawiających w symboliczny sposób sceny z ważnych wydarzeń z historii Polski. Na wystawie zostaną przedstawione dzieła zagrożone wojną z Lwowskiej Narodowej Galerii Obrazów oraz nieeksponowane publicznie obrazy i rysunki z kolekcji prywatnych. Zebranie wielu dzieł w tak krótkim czasie z całego kraju nie byłoby możliwe bez życzliwości domów aukcyjnych, galerii i prywatnych właścicieli. Niektóre rysunki są szkicami do znanych lub mniej znanych kompozycji malarskich, obrazy zaskakują tematem. Na wystawie zostaną ponadto przypomniane monumentalne kompozycje historyczne, znajdujące się na ekspozycji stałej w warszawskim Zamku Królewskim.

Wśród najciekawszych i bardzo rzadko prezentowanych publiczności dzieł warto wymienić np.:

• „Portret czworga dzieci artysty” z 1879 r., pochodzący z Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki im. B. G. Woźnickiego,

• „Widok Bebeku pod Konstantynopolem” namalowany w 1872 r., także pochodzący z lwowskiej placówki,

• „Zaślubiny Świętopełka z córką Bolesława Chrobrego”, obraz datowany na 1892 r., wypożyczony na wystawę z kolekcji prywatnej,

• „Św. Stanisław karcący Bolesława Śmiałego”, 1877 r., także ze zbiorów prywatnych.

Obrazy i rysunki są ułożone tematycznie i podejmują ważne dla twórcy kierunki rozwoju drogi artystycznej. Z pewnością nie poruszyliśmy wszystkich wątków, a jedynie te wybrane spośród dostępnych nam dzieł malarskich i rysunkowych. W pierwszej sali opowiadamy o portrecie, od którego zaczynał Matejko. Kolejna sala to dwa cykle z dziejów cywilizacji i Polski. W ostatniej pokazujemy wielkie kompozycje historyczne, które przyniosły malarzowi sławę i uznanie oraz zapisały jego artystyczne wizje w świadomości Polaków

— napisał kurator wystawy dr Mariusz Klarecki we wprowadzeniu do katalogu ekspozycji.

Jan Matejko należy z pewnością do najwybitniejszych polskich malarzy. Na swoją pozycję w historii sztuki zapracował ciężką pracą połączoną z rzetelnym warsztatem malarskim. Za tematykę dzieł obrał barwną historię wyjątkowego narodu.

Biegły w portrecie, wzniosły w przesłaniu, teatralny w ukazanej pozie, monumentalny w kompozycji, wszystkie te środki doprowadzone przez mistrza do perfekcji mogły oznaczać tylko sukces i wspaniałe dzieło. Zdobywca nagród i salonów, ten, który wzbudzał zachwyty, lecz także kontrowersje, intrygował i rozgrzewał serca, wznosząc wysoko skrzydła geniuszu!

— czytamy w tekstach przygotowanych do opisu wystawy.

Portret u Matejki

W twórczości Jana Matejki zdecydowany prym wiedzie malarstwo portretowe. Malował zarówno portrety indywidualne, jak i sceny zbiorowe z udziałem wielu osób w dużych kompozycjach historycznych. Spośród 323 obrazów namalowanych przez artystę aż 120 to portrety. Na wystawie będziemy mogli oglądać jeden z najdoskonalszych i najbliższych sercu malarza „Portret dzieci artysty”, który jest prawdziwym arcydziełem.

Do najwcześniejszych przedstawień malarskich niespełna 19-letniego Matejki należy „Portret ostatniego pustelnika z góry św. Bronisławy”. Kolejny, niedawno odnaleziony wizerunek przedstawia Marię, młodą, piękną i niezwykle subtelną, ukochaną siostrę artysty. Niezwykle ekspresyjny jest malarski wizerunek „Portret Adama Sapiehy”, będący studium modela do postaci wielkiego księcia litewskiego Witolda w monumentalnym obrazie „Bitwa pod Grunwaldem”. Niemal wszystkie prezentowane w pierwszej sali wystawy portrety, kompozycje historyczne i szkice rysunkowe pokazano publicznie po raz pierwszy.

Wielkie kompozycje historyczne

Do najbardziej rozpoznawalnych dzieł Jana Matejki należą wielkie kompozycje historyczne. Na swoich płótnach malował wykreowaną w wyobraźni wizję w oparciu o fakty historyczne. Umieszczał na nich postacie nie zawsze obecne w tym samym miejscu i czasie, zastrzegając sobie własną interpretację ukazanej sceny. Rzadko zdajemy sobie sprawę z tego, że to właśnie Matejko ukształtował w naszej wyobraźni ilustracyjną narrację historii Polski. Pierwszą zbiorową sceną wykreowaną przez artystę na wielkoformatowym płótnie było „Kazanie Skargi”. Obraz rozpoczął cykl rozbudowanych kompozycji malarskich, ukazujących monumentalne wizje z dziejów historii Rzeczypospolitej. Obrazy Matejki miały nie tylko zachwycać, lecz także pouczać i przestrzegać. Malarz przypisał sobie rolę narratora, przypominając zarówno zwycięstwa, jak i klęski. Kolejną kompozycją, która powstała w pracowni Matejki był „Rejtan na sejmie warszawskim” – z powodu doboru postaci i oskarżenie ich o zaprzedanie Polski obraz wzbudził ogromne kontrowersje. Namalowana w setną rocznicę uchwalenia pierwszej europejskiej konstytucji „Konstytucja 3 maja 1791 roku” tak jak zapowiedź końca Rzeczypospolitej była ostatnią dużą kompozycją historyczną przedwcześnie zmarłego, zaledwie 55-letniego artysty.

Dzieje cywilizacji

Jan Matejko nie tylko interesował się historią Polski, lecz także obserwował i interesował się kierunkiem rozwoju cywilizacji ludzkości. W 1883 r. rozpoczął przygotowanie pierwszych szkiców malowideł dla auli Politechniki Lwowskiej. Prezentowany na wystawie cykl 11 rysunków dotyczył dziejów cywilizacji. Treści szkiców dotyczą alegorycznie ujętych wizji związanych z rozwojem techniki, niekiedy powiązanych z religią. Projekty do malowideł zostały ukończone trzy lata później, a następnie zrealizowane w formie dzieł malarskich przez uczniów artysty.

Drugim cyklem pokazywanym na wystawie są „Dzieje cywilizacji w Polsce”. W latach 1888–1889 na 12 olejnych płótnach mistrz Matejko przedstawił swoją wizję najważniejszych i przełomowych wydarzeń w historii Polski. Niewielkie malarskie szkice powstały z myślą o stworzeniu cyklu monumentalnych kompozycji, z których zrealizowano tylko dwa, III i IX. Obrazy są jedynymi, które artysta opatrzył własnym komentarzem, bez którego trudno w pełni zrozumieć Matejkowską wizję historii narodowej oraz zidentyfikować wszystkie postacie przedstawione na obrazach.

Wystawą zamykamy obchody Roku Jana Matejki. Prezentacja tych rzadkich i ciekawych przykładów jest zaproszeniem do bliższego poznania twórczości wielkiego mistrza, narodowego wieszcza malarskiej historii Polski. Zamek Królewski w Warszawie jest symbolicznym skarbcem polskiej historii, kultury i sztuki, który Jan Matejko z pewnością wybrałby na prezentację swoich prac

— podsumował dr Mariusz Klarecki.

Partnerem Jubileuszu 50-lecia Odbudowy Zamku Królewskiego jest ORLEN, największy mecenas polskiej kultury. To właśnie m.in. dzięki wsparciu koncernu możemy wciąż odkrywać bogactwo naszego dziedzictwa narodowego i to nawet w tak pozornie dobrze znanym obszarze jak twórczość Jana Matejki.