230 lat temu, 24 marca 1794 r. na Rynku Głównym w Krakowie Tadeusz Kościuszko złożył uroczystą przysięgę, ogłaszając tym samym akt powstania narodowego, znanego w historii jako Insurekcja Kościuszkowska. Była to ostatnia próba ratowania Rzeczpospolitej i odbudowy jej pełnej suwerenności.

Tadeusz Kościuszko zaczął opracowywać koncepcję powstania narodowego w 1793 r. w Dreźnie, po ogłoszeniu drugiego rozbioru Polski. Uznał jednak, że siły powstańcze nie są jeszcze gotowe i z rozpoczęciem walk trzeba poczekać.

Kościuszko był jednym z czołowych przedstawicieli stronnictwa, które opowiadało się za opóźnieniem wybuchu powstania. Chodziło nie tyle o przeczekanie Katarzyny II, bo nikt nie mógł wiedzieć jak długo potrwa jej panowanie i jakie poglądy będzie miał jej następca, ale raczej o jak najlepsze przygotowanie się do walki powstańczej

— powiedział w rozmowie z PAP Michał Bąk historyk z Muzeum Historii Polski. We wrześniu 1793 r. Kościuszko przybył do Krakowa, gdzie spotkał się z członkami tamtejszego sprzysiężenia. Wówczas wygłosił credo przyszłego zrywu: „Za samą szlachtę bić się nie będę, chcę wolności całego narodu i dla niej tylko wystawię me życie”.

CZYTAJ TAKŻE: Abp Jędraszewski: Historia Polski utkana jest z życiorysów ludzi, którzy nie chcąc wchodzić układy z wrogami kraju, wybierali naszą ojczyznę

Przysięga Naczelnika

W marcu 1794 r. Kościuszko, wraz z przywódcami sprzysiężenia w Dreźnie, podjęli decyzję o przyspieszeniu zrywu. Władze rosyjskie były na tropie wielu sprzysiężeń niepodległościowych i dążyły do przyspieszenia redukcji armii. 12 marca 1794 r. z Ostrołęki na południe kraju ruszył ze swoją brygadą kawalerii generał Antoni Madaliński. Po drodze walczył z Prusakami i Rosjanami. Na rozkaz ambasadora Osipa Igelströma oddziały rosyjskie w Krakowie opuściły miasto, aby zatrzymać Madalińskiego. W Krakowie pozostały tylko oddziały polskie, które towarzyszyły Kościuszce w jego słynnej przysiędze. Przyszły naczelnik wjechał do Krakowa 23 marca.

Następnego dnia, 24 marca 1794 roku, około godziny 10:00 Kościuszko pojawił się na rynku. W ciszy i skupieniu tłum ludzi wysłuchał przysięgi Naczelnika, który stojąc przed czworobokiem żołnierzy, z uniesioną do góry szablą, mówił narodowi:

Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samodzielności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna Męka Syna Twego.

Tłum wiwatował na cześć Naczelnika, wojsko prezentowało broń, zabrzmiał Dzwon Zygmunta.

Miasto szalało z radości, ludzie wiwatowali, nie brakowało takich, którzy przypinali sobie francuskie trójkolorowe kokardy – symbol wolności

— tak opisał uroczystość prof. Maria Bogucka w „Dziejach Polski do 1795 r.”

CZYTAJ TAKŻE: 30 lat temu dewiza „Bóg, Honor, Ojczyzna” wróciła na sztandary Wojska Polskiego. Nawiązanie do długich tradycji polskich formacji

„Zabrać im armaty”

Jak zauważał prof. Władysław Konopczyński tworzona w pierwszych dniach Powstania Kościuszkowskiego administracja publiczna przypominała tę, którą Kościuszko znał z kolonii brytyjskich w Ameryce walczących o niepodległość. W podobnym duchu były utrzymane przepisy dotyczące powszechnego poboru do wojska i wprowadzenia podatku dochodowego na potrzeby wojska.

Zaczęło się inaczej niż pod Barem i przygotowanie spiskowe było lepsze, i duch publiczny w okaleczonej, umęczonej a pracą myśli rozbudzonej Polsce nierównie dzielniejszy

— zauważył prof. Konopczyński. Dla wybuchu powstania w Warszawie i na Litwie kluczowa okazał się wygrana bitwa pod Racławicami. Pozbawiona strategicznego znaczenia bitwa ukształtowała także legendę Kościuszki. „Zabrać mi, chłopcy, te armaty! Bóg i Ojczyzna! Naprzód wiara” – miał zakrzyknąć Kościuszko prowadząc atak kosynierów na rosyjskie armaty.

Kilka tygodni później Kościuszko spełnił nadzieje chłopów walczących pod Racławicami. 7 maja w obozie pod Połańcem ogłosił Uniwersał, który regulował całość stosunków między chłopami a szlachtą. Uniwersał połaniecki zakładał zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, ich nieusuwalność z gospodarstw, zakaz odbierania gruntów przez szlachtę, ograniczał także pańszczyznę i inne powinności chłopów wobec właścicieli ziemskich. Wielu historyków ocenia Uniwersał jako najważniejszy element dorobku Insurekcji.

Chociaż Kościuszko poniósł klęskę, wskazał drogę walki o wolność poprzez zbiorowy wysiłek całego narodu i to stało się jego testamentem politycznym. Tę kościuszkowską myśl ideowo-polityczną podejmą Polacy podrywając się co pokolenie do walki o odbudowę państwa

— napisał Andrzej Zahorski w książce „Trzy powstania narodowe”.

CZYTAJ TAKŻE: 230 lat temu rozpoczęła się polsko-rosyjska wojna w obronie Konstytucji 3 maja. O interwencję carycy Katarzyny poprosili polscy magnaci

Obrona Warszawy i Maciejowice

Nieco w cieniu bitew Insurekcji pozostaje obrona Warszawy przed wojskami pruskimi i rosyjskimi latem 1794 r.

Jego największym zwycięstwem nie są Racławice, ale obrona Warszawy między lipcem a wrześniem 1794 r. przed dwoma armiami – pruską i rosyjską. Ta pierwsza była dowodzona przez samego króla. Obie były doskonale wyszkolone i wyposażone w sprzęt oblężniczy. Sam Kościuszko nakreślił plany obrony miasta i osobiście dowodził jego obroną

— podkreślił w rozmowie z PAP historyk Wojciech Kalwat.

O upadku powstania przesądziła klęska pod Maciejowicami 10 października 1794 r. oraz dostanie się Kościuszki do rosyjskiej niewoli.

Niewola Naczelnika pozbawiła Oba Narody powszechnie uznawanego autorytetu, niczym niezastąpionej siły moralnej

— napisał Paweł Jasienica na ostatnich stronach słynnych „Dziejów agonii”. Ponurym końcem Powstania była rzeź Pragi i wyjazd króla do Grodna.

Podsumowując historyczne znaczenie pierwszego powstania narodowego, angażującego wszystkie warstwy społeczne, prof. Władysław Konopczyński napisał:

W samej śmierci poczęło się tu nowe życie. Ocknął się naród i począł, że nie zginął”.

CZYTAJ TAKŻE:

— Zalewska: Przywróciliśmy historii należne miejsce w szkołach. Dziś Barbara Nowacka ponownie wprowadza lewicową cenzurę

koal