W wyniku różnych wydarzeń dziejowych i kilku fal emigracji z ziem polskich poza granicami Polski znalazła się część narodowego zasobu archiwalnego. Składa się na nią różnorodna i bogata spuścizna kulturalna obrazująca dorobek kilku pokoleń Polaków rozsianych niemal po wszystkich krajach świata.

Powstałe w XIX i XX w. ośrodki emigracyjne zgromadziły zasób dokumentacyjny związany z niepodległościowym wychodźstwem polskim po dziewiętnastowiecznych powstaniach narodowych, zabezpieczyły zbiory uratowane od zagłady w czasie II wojny światowej, cenne archiwa osobiste i rodzinne działaczy politycznych, ludzi nauki i kultury, jak też dokumentację najnowszej emigracji politycznej z okresu PRL. Założycielami instytucji emigracyjnych i kustoszami ich zbiorów były postaci znane z polskiej historii i kart podręczników. Wśród nich znaleźli się m.in. książę Jerzy Adam Czartoryski -czołowa postać emigracji politycznej we Francji, Oskar Halecki – wybitny polski historyk i współzałożyciel Polskiego Instytut Naukowego w Nowym Jorku, Wacław Jędrzejewicz – dyplomata, polityk i historyk, jeden z inicjatorów powołania Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce, ksiądz Józef Dąbrowski – założyciel Seminarium Polskiego w Orchard Lake pod Detroit, czy Józef Jarzębowski – twórca Muzeum Księży Marianów w Fawley Court pod Londynem (przeniesionego w 2006 r. do Lichenia). Znaczącą rolę w zachowaniu polskiego dziedzictwa kulturowego na emigracji odegrał Kościół katolicki i jego duchowieństwo. Dzięki pracy kapłanów do dnia dzisiejszego ważnymi ośrodkami przechowującymi materiały archiwalne są Polskie Misje Katolickie w różnych krajach Europy i poza nią. Cenne dokumenty historyczne gromadzą m. in. najstarsza Polska Misja Katolicka we Francji (założona w 1836 r.), Polska Misja Katolicka w Anglii i Walii, czy też Polska Misja Katolicka w Argentynie. O randze zbiorów archiwalnych na emigracji świadczy wpisanie dwóch z nich na listę światowego dziedzictwa dokumentacyjnego w programie UNESCO „Pamięć Świata”. W 2009 r. uhonorowano w ten sposób Archiwum Instytutu Literackiego „Kultura” w Maisons Laffitte pod Paryżem, a w 2013 r. – archiwum Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu.

Archiwa Państwowe – jako strażnicy narodowego zasobu archiwalnego w kraju – są szczególnie zobowiązane i uprawnione do objęcia opieką archiwów emigracyjnych. Z tego powodu od ponad 20 lat współpracują one bardzo aktywnie z ponad 25 ośrodkami polonijnymi z Europy, obu Ameryk i Australii w ratowaniu bezcennych dla historii i kultury polskiej archiwaliów. Do 2022 r. zrealizowano ponad 300 wyjazdów archiwistów i konserwatorów. Rozpoznano i opracowano niemal 1 000 kolekcji archiwalnych, ponad 70 000 fotografii i 5000 map. Digitalizacją objęto ponad 130 000 materiałów archiwalnych, konserwacji poddano około 30 000 obiektów oraz przygotowano 11 publikacji promujących polonika. Pomoc świadczona przez archiwistów z Polski obejmuje rozpoznanie i opracowanie zbiorów, ich konserwację oraz digitalizację. Uratowano w ten sposób unikalną kolekcję akt trzech powstań śląskich z Instytutu Piłsudskiego w Nowym Jorku, akta Izby Obrachunkowej z okresu powstania styczniowego z Biblioteki Polskiej w Paryżu, materiały paryskiej „Kultury” i archiwum Jerzego Giedroycia, dokumentację audiowizualną z Ośrodka oo. Pallotynów w Paryżu, Biblioteki Polskiej w Paryżu i Londynie oraz innych centrów emigracyjnych.

Archiwa Państwowe w kraju przyjmują też i szkolą stażystów, wysyłanych przez ośrodki polonijne w celu zdobycia fachowej wiedzy archiwalnej. Współpraca z Polonią prowadzi również do pozyskiwania archiwaliów od Polaków zamieszkałych poza granicami kraju, często w formie darów, bezpośrednio do zasobu Archiwów Państwowych. Taką drogą do Polski przejęto m.in. archiwum Janusza Zawodnego, oficera AK; spuściznę Jana Kwapińskiego, wicepremiera rządu na emigracji, spuściznę premiera rządu na wychodźstwie Antoniego Pająka, kolekcję płk. Leona Białkiewicza z Londynu, spuściznę Stanisława hr. Grocholskiego z Valduc pod Brukselą, materiały archiwalne Stefana i Zofii Korbońskich z Waszyngtonu.

Dane o archiwach polonijnych są sukcesywnie włączane do krajowego systemu informacji archiwalnej i są powszechnie oraz bezpłatnie dostępne dla wszystkich zainteresowanych w ogólnopolskim portalu archiwalnym: szukajwarchiwach.gov.pl.

Bogata spuścizna archiwalna największych instytucji polskich i polonijnych stanowi niezastąpione źródło wiedzy do badania najnowszych dziejów Polski i Polaków, głównie w XIX-XX w., ale też epokach wcześniejszych. Polskie centra emigracyjne łączą na ogół funkcje archiwum, biblioteki i muzeum. Wśród różnorodnej dokumentacji znajdują się cenne źródła nie tylko do historii politycznej czy gospodarczej Polski, ale też materiały dotyczące relacji państwa polskiego z krajami sąsiednimi, z mniejszościami narodowymi i wyznaniowymi, jak też dokumenty obrazujące życie emigracji polskiej oraz przedstawicieli innych narodowości, którzy opuścili ziemie polskie (m.in. osób wyznania mojżeszowego, ludności ukraińskiej).

Ważnym forum wymiany doświadczeń jest współpraca Archiwów Państwowych ze Stałą Konferencją Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie, istniejącą od 1978 r. i skupiającą wszystkie najważniejsze instytucje polskie na emigracji. W 2021 r. obrady tego gremium zostały zorganizowane przez Archiwa Państwowe w Warszawie. Kolejne spotkanie, planowane we wrześniu br. odbędzie się w Solurze, miejscu symbolicznym dla Polaków, bo ściśle związanym z naczelnikiem powstania 1794 r., Tadeuszem Kościuszką, który zmarł w tym niewielkim szwajcarskim miasteczku. Będzie to znakomita okazja do wymiany doświadczeń między archiwistami polonijnymi a przedstawicielami krajowych instytucji pamięci oraz wspólnej debaty o sposobach zabezpieczenia zbiorów emigracyjnych i przyszłości chroniących je instytucji.