Rozkaz o powołaniu Kierownictwa Dywersji, tzw. Kedywu, wydał 22 stycznia 1943 r. komendant główny AK, gen. Stefan Rowecki „Grot”. Dziełem Kedywu było m.in. odbicie w akcji pod Arsenałem Jana Bytnara „Rudego” i innych więźniów Pawiaka oraz zastrzelenie generała SS Franza Kutschery.

Rozkaz „Grota” nr 84 był następstwem podjęcia jesienią 1942 roku decyzji o wzmożeniu walki z wrogiem i rozpoczęcia wówczas prac organizacyjnych nad stworzeniem w tym celu nowej struktury. Miała ona powstać głównie na bazie Związku Odwetu i „Wachlarza”. W skład Kedywu weszły także Grupy Szturmowe Szarych Szeregów i Tajna Organizacja Wojskowa.

Archiwum Akt Nowych zaprezentowało w przededniu rocznicy dokumenty AK nawiązujące do tradycji Powstania Styczniowego w tym rozkaz powołania Kedywu AK z 22 stycznia 1943 r. Kierownictwo Dywersji AK powstało dokładnie w 80. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Konspiratorzy AK i z okresu PRL często nawiązywali do tradycji z 1863 r.

Pamięć o Powstaniu Styczniowym w okresie II RP i w latach II wojny światowej była niezwykle silna. Do wydarzeń z 1863 r. nawiązywali zarówno konspiratorzy AK, jak i działacze opozycji antykomunistycznej w okresie PRL. Data powołania Kedywu przez gen. „Grota” nie była dziełem przypadku. Tego dnia obchodzono potajemnie 80. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Rozkaz był przełomowy, ponieważ uporządkował istniejące już struktury AK i tworzył Kedyw z myślą o eskalacji działań zbrojnych przeciw okupantowi

— powiedział PAP historyk AAN Rafał Kierzkowski.

Generał Rowecki pisał w rozkazie:

„Wchodzimy w ostatnią fazę wojny - w związku z tym odcinek walki czynnej wysuwa się na czoło zagadnień”.

Rozkaz stawiał zadanie dokonywania coraz silniejszych ataków na okupanta niemieckiego poprzez akcje dywersyjne i sabotażowe, a także przygotowywanie żołnierzy AK do udziału w powstaniu i utrzymywanie w społeczeństwie ducha bojowego.

Rozkaz zobowiązywał Komendę Główna Armii Krajowej oraz komendy obszarów i okręgów AK do stworzenia struktur pod nazwą Kierownictwo Dywersji (Kedyw), mających realizować walkę bieżącą z okupantem.

Jednostki bojowe Kedywu nie ograniczały się do oddziałów dyspozycyjnych Kedywu Komendy Głównej. Na szczeblu okręgów Armii krajowej posiadał Kedyw swe dowództwa i odziały terenowe

— wspominał w audycji Radia Wolna Europa ppłk Przemysław Kraczkiewicz (1964).

Na prowincji walkę z Niemcami prowadziły okręgowe Kedywy: radomski, krakowski, lubelski, lwowski, białostocki, wileński, piotrkowski, śląski. Walka miała trzy głowne zadania: sabotaż i dywersję, terror i odwet wobec wroga, i samoobronę społeczeństwa w najszerszym ujęciu

— opowiadał.

Z punktu widzenia szkód wyrządzonych wojennych wojennemu wysiłkowi Niemiec, największe znaczenie miała dywersja na szlakach komunikacyjnych i w przemysle pracującym na potrzeby wojskowe. Nie sposób przytoczyć długiego łańcucha akcji dywersyjnych na kolejach. Dokumenty stwierdzają setki poważnych przerw w ruchu, wysadzeń mostów, zniszczeń i wykolejeń transportów. Tysiące spalonych wagonów i cystern, uszkodzonych lokomotyw

— przypomniał ppłk Kraczkiewicz.

Pierwszym szefem Kedywu KG AK był do lutego 1944 r. płk Emil August Fieldorf. Zastąpił go na tym stanowisku ppłk Jan Mazurkiewicz „Radosław”. Zadaniami Kedywu Komendy Głównej AK były m.in. planowanie akcji dywersyjnych i sabotażowych w skali kraju, kierowanie własnymi oddziałami dyspozycyjnymi, nadzór nad Kedywami obszarów i okręgów, szkolenie kadr oddziałów dywersyjnych oraz produkowanie środków walki.

Kedyw KG AK miał następujące oddziały dyspozycyjne: „Motor” (następnie „Sztuka”), „Agat” (następnie „Pegaz” i batalion „Parasol”), batalion „Zośka”, „Anatol” (następnie „Miotła”). Oddziały dyspozycyjne Kedywu KG AK liczyły ok. 1,5 tys. żołnierzy.

Dziełem Kedywu było odbicie w akcji pod Arsenałem 26 marca 1943 roku Jana Bytnara „Rudego” i innych więźniów Pawiaka przez żołnierzy Grup Szturmowych Szarych Szeregów. 12 sierpnia 1943 roku oddział Kedywu („Motor”) zdobył w Warszawie 100 milionów złotych, uprowadzając na pl. Zamkowym ciężarówkę Banku Emisyjnego (akcja „Góral”).

Kedyw likwidował agentów Gestapo, funkcjonariuszy więzienia Pawiak, znęcających się nad więźniami. Najsłynniejszą akcją było zastrzelenie 1 lutego 1944 r. przez żołnierzy oddziału „Agat” generała SS i policji na dystrykt warszawski Franza Kutschery.

Kedyw przeprowadzał akcje dywersyjne paraliżujące dostawy dla wojsk niemieckich na froncie wschodnim, wysadzając mosty i wykolejając pociągi (akcja „Jula” w kwietniu 1944 r.). Za akcję Kedywu uważa się dokonaną jeszcze przed wydaniem rozkazu Komendanta Głównego AK, akcję „Wieniec” – dywersję na terenie warszawskiego węzła kolejowego w październiku 1942 roku (Związek Odwetu). Oddziały Kedywu atakowały także niemieckie strażnice na granicy polskich ziem wcielonych do III Rzeszy i Generalnego Gubernatorstwa (akcja „Taśma”).

Z oddziałów dyspozycyjnych Kedywu KG AK powstało Zgrupowanie „Radosław”, walczące podczas powstania warszawskiego na Woli, Starym Mieście i na Czerniakowie.

olnk/PAP