80 lat temu, 12 października 1939 r., Adolf Hitler podpisał dekret o utworzeniu z dniem 26 października Generalnego Gubernatorstwa – terytorium niewłączonego bezpośrednio do III Rzeszy, ale eksploatowanego gospodarczo i stopniowo germanizowanego.

Zasięg terytorialny okupacji niemieckiej w Polsce, który ustanowiono po klęsce kampanii 1939 r., nie był oczywistą konsekwencją zwycięstwa armii niemieckiej nad Polską. Wynikał z paktu Ribbentrop-Mołotow zawartego 23 sierpnia w Moskwie, w którego wyniku zasięg okupacji niemieckiej ograniczono do rzek: Pisa, Narew, Wisła i San. To porozumienie zmodyfikowano nową umową, którą podpisano 28 września, ponownie w Moskwie. W wyniku nowej linii demarkacyjnej strona niemiecka otrzymała Lubelszczyznę i część woj. mazowieckiego, a Związek Sowiecki terytorium Litwy.

Ostatecznie Hitler postanowił podzielić ziemie na dwie części – ziemie wcielone do III Rzeszy oraz Generalne Gubernatorstwo. Nastąpiło to na podstawie dekretu wydanego 8 października, z mocą obowiązującą od 1 listopada.

Na mocy dekretu do Rzeszy wcielono województwa: pomorskie, poznańskie, śląskie, większą część łódzkiego, zachodnią część krakowskiego, część warszawskiego i część kieleckiego. W sumie 92 tys. km km2, na których mieszkało ponad 9 mln osób. Wymienione obszary włączono do istniejących prowincji niemieckich oraz do dwóch nowych okręgów: Wartheland (Kraj Warty) oraz Gdańsk-Prusy Zachodnie.

Z pozostałych zagarniętych przez Niemcy ziem polskich dekretem Hitlera z 12 października 1939 r. utworzono „Generalne Gubernatorstwo dla okupowanych ziem polskich”. Po objęciu władzy na tych terenach 26 października Hans Frank wydał pierwsze rozporządzenie o odbudowie administracji okupowanych polskich obszarów.

Stolicą Generalnego Gubernatorstwa stał się Kraków. GG składało się najpierw z dystryktów: krakowskiego, radomskiego, warszawskiego i lubelskiego, a od 1941 r., po zajęciu przez Niemcy nowych obszarów na wschodzie kosztem ZSRS, również galicyjskiego ze stolicą we Lwowie. Naczelną władzę w GG sprawował generalny gubernator dr Hans Frank. Podstawą dekretu były zasada wodzostwa („Führerprinzip”) oraz zasada ujednolicenia administracji. Generalny Gubernator był bezpośrednio podporządkowany Hitlerowi, mógł jednak samodzielnie wydawać rozporządzenia. Na czele dystryktów stali Szefowie Dystryktu, którzy od 1940 r. nosili tytuł gubernatora.

Dotychczasowe prawo polskie zachowywało swoją moc, o ile nie było w sprzeczności z przejęciem administracji przez III Rzeszę oraz wykonywaniem wojskowych praw niemieckich. Językiem urzędowym był niemiecki, a polski był wyłącznie „dopuszczalny”.

Status prawnopaństwowy Generalnego Gubernatorstwa nigdy nie został przez Niemców jasno określony. Od lipca 1940 r. Frank nakazał usunięcie części nazwy („dla okupowanych polskich obszarów”), co miało oznaczać ściślejsze połączenie z Rzeszą Niemiecką. Nie ulega jednak wątpliwości, że przez cały okres okupacji Niemcy zarządzali tymi terenami wyłącznie w interesie Rzeszy, totalnie eksploatując zasoby materialne i bezwzględnie wykorzystując miejscową ludność

— wskazuje historyk prof. Andrzej Wrzyszcz.

Jak zauważa z kolei historyk prof. Ryszard Kaczmarek, „aneksja ziem polskich nie była oparta wyłącznie na kryteriach narodowościowych i rasowych, ale wynikała także z potrzeb gospodarczych Rzeszy”.

Hitler przychylił się do koncepcji sztabu gospodarczego Hermanna Göringa jak największego rozszerzenia terenu zagarnięcia ziem polskich w celu przyłączenia obszarów ważnych pod względem gospodarczym. Rozmiary aneksji znacznie jednak przekroczyły nawet to, co większość społeczeństwa niemieckiego uznawała za sprawiedliwe wyrównanie krzywdy wyrządzonej po zmianach granicznych wprowadzonych Traktatem Wersalskim.

Obszar Generalnego Gubernatorstwa w 1939 r. wynosił 95, 7 tys. km2, ale znacznie powiększył się po włączeniu dystryktu galicyjskiego, który zajmował 47, 1 tys. km2. Początkowo 12 mln mieszkańców dawnej Rzeczypospolitej znalazło się na terenie GG, ale po utworzeniu dystryktu galicyjskiego liczba ta powiększyła się w przybliżeniu o 4, 2 mln mieszkańców.

Głównym celem Niemiec była całkowita germanizacja terenów GG przez pośrednią i bezpośrednią eksterminację ludności i zniszczenie polskiego dorobku kultury. W GG funkcjonował rozbudowany aparat niemieckiej policji, w ramach której funkcjonowały: Policja Polska Generalnego Gubernatorstwa (zwana potocznie policją granatową) oraz Ukraińska Policja Pomocnicza.

W pierwszym etapie okupacji tereny GG przekształcono w bazę rolniczą i surowcową III Rzeszy oraz źródło pozyskiwania niewolniczej siły roboczej. Frank wprowadził również karę śmierci za wszelkie czyny uznane przez okupanta za wymierzone przeciwko Niemcom – m.in. za pomoc Żydom, jeńcom wojennym, zbiegom z obozów i więzień oraz uczestnikom ruchu oporu. Stosowano przy tym zasadę zbiorowej odpowiedzialności, dokonując zbrodni na ludności cywilnej.

Rozporządzenia Hansa Franka wprowadzały też konfiskaty publiczne i prywatne majątku, ograniczenie uprawnień zawodowych, zakaz szkolnictwa wyższego i średniego ogólnokształcącego, uniemożliwienie życia społecznego, religijnego i kulturalnego, a także dyskryminację w zakresie opieki zdrowotnej i przydziałów żywności oraz brak możliwości swobodnego poruszania się.

Kościół katolicki był postrzegany jako ostoja polskości. Prof. Jan Żaryn w wywiadzie udzielonym PAP podkreślił, że „represje, które wiązały się z totalną depolonizacją ziem wcielonych, dotyczyły także podstawowych form represyjnych obecnych w Generalnym Gubernatorstwie”.

Polityka niemiecka wobec Kościoła na tym terenie wynikała z polityki niemieckiej wobec ludności polskiej. Rolą Polaków było bycie tanią siłą roboczą usługującą na potrzeby gospodarki wojennej III Rzeszy. W związku z tym ludność polska, rzymskokatolicka, była poddawana różnego rodzaju represjom wynikającym z tego położenia.

Na terenie GG, podobnie jak na terenach wcielonych, zlikwidowano świeckie stowarzyszenia kościelne, np. Akcję Katolicką czy Caritas, który jednak w parafiach funkcjonował, choć nielegalnie, a także duszpasterstwa, np. akademickie w kościele św. Anny w Warszawie, które działało jednak w podziemiu. W GG zlikwidowane również zostało szkolnictwo, ponieważ Niemcy uważali, że Polakom wolno było uczyć się tylko w szkołach powszechnych, a wyższe szczeble edukacji nie były potrzebne (poza wybranymi szkołami zawodowymi). Zmniejszyła się zatem aktywność zakonnych zgromadzeń męskich i żeńskich, które prowadziły szkoły, bursy oraz zajmowały się edukacją”.

Zlikwidowano szkolnictwo wyższe i średnie ogólnokształcące, a z programów szkół podstawowych i zawodowych usunięto historię, geografię i literaturę. Zamknięto muzea, teatry, większość bibliotek, których zbiory rozgrabiono i zdewastowano . W następstwie niszczenia i grabieży dzieł kultury Polska poniosła zasadnicze straty. W GG działał powołany przez Göringa specjalny pełnomocnik dla zabezpieczenia skarbów sztuki i kultury – Kajetan Mühlmann. Współpracowało z nim wielu niemieckich i austriackich intelektualistów, a uznane za „wartościowe” dobra kultury polskiej przejmował powołany przez Hansa Franka Urząd Powierniczy dla Generalnego Gubernatorstwa. Dzieła kultury polskiej, których nie zakwalifikowano jako „niemieckie” czy „wartościowe”, były niszczone. Wśród polskich strat znalazły się m.in. obraz „Portret Młodzieńca” Rafaela, „Dama z łasiczką” Leonarda da Vinci, „Pejzaż” Rembrandta czy Ołtarz Wita Stwosza.

Rozwiązano polskie organizacje polityczne, zawodowe, społeczno-kulturalne i sportowe. Polski Czerwony Krzyż pozbawiono prawa zajmowania się sprawami zdrowotnymi ludności polskiej, a po trudnych pertraktacjach w 1940 r. władze GG zgodziły się na powstanie Rady Głównej Opiekuńczej.

W Generalnym Gubernatorstwie przeprowadzano akcje eksterminacyjne polskiej inteligencji w ramach Intelligenzaktion, akcji AB czy Sonderaktion Krakau. Przez cały okres okupacji dokonywano indywidualnych i zbiorowych egzekucji, łapanek, deportacji do niemieckich obozów i więzień, a także pacyfikacji. Przeprowadzano też wysiedlenia ludności polskiej, tworząc na Zamojszczyźnie tereny osadnicze dla Niemców. Z kolei na roboty przymusowe do Rzeszy wywieziono z GG ponad 1 mln Polaków.

Generalne Gubernatorstwo stało się także miejscem zagłady Żydów. W 1940 r. ludność żydowską skoncentrowano w gettach. Po podjęciu decyzji „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” (Endlösung der Judenfrage) władze III Rzeszy wybrały wschodnie tereny GG na miejsce rozpoczętej wiosną w 1942 r. Reinhardt Aktion. Celem była początkowo eksterminacja Żydów zamieszkujących obszar GG, potem akcję rozszerzono na Żydów z różnych okupowanych państw europejskich. Od połowy marca 1942 do listopada 1943 r. w ramach operacji „Reinhardt” zamordowano ok. 2 mln osób, które zginęły w wyniku rozstrzeliwań w likwidowanych gettach, zmarły w transportach deportacyjnych lub zostały zagazowane w obozach zagłady.

Generalne Gubernatorstwo istniało do wycofania się Niemców ze środkowej Polski w styczniu 1945 r.

Więcej do przeczytania – w serwisie historycznym Dzieje.pl

kpc/PAP